Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak Star Açık Görüş görüş için kaleme aldığı yazıda Semerkand, Buhara, Hive üzere kadim medeniyet merkezlerinden biri olan Hokand’ı işledi.
İşte Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak’ın “Bir medeniyet merkezi: Hokand-ı Latif” başlıklı yazısı;
En az 2 bin yıllık bir tarihi birikime sahip Hokand, yüzyıllardır ilim, kültür, sanat, edebiyat ve ticaret merkezlerinden biri olarak öne çıkan bir kenttir. Klâsik İpek Yolu üzerinde, tarihi ve kültürel kıymetler yanında güçlü gastronomik bedelleriyle dikkat çeken kenti ziyaret etmenin tam vaktidir. Hüdayar Han Sarayı, Orta Asya kentlerinde göreceğiniz en ışıltılı saraylardan biridir. Saraya uzaktan baktığınızda içinde masal prens ve prenseslerinin sevinçle dolaştığını düşünmeye başlarsınız. Fakat 19. yüzyılın son çeyreğinde kenti işgal eden Ruslar sarayın içinde buldukları her şeyi oradan alıp götürmüşlerdir.
Orta Asya’nın kalbinde yer alan Özbekistan kadim bir medeniyet merkezidir. Özbekistan’ın birçok kenti birbirine coğrafik olarak yakın olsa da farklı özelliklere ve kendine mahsus tarihe sahiptir. Semerkand, Buhara, Hive üzere kadim medeniyet merkezlerinden bir başkası de Hokand kentidir.
Eski kentin merkezinde bir zirve üzerinde bulunan Hokand, kent silüeti ve mimarlık tarihi açısından bölgenin en görkemli mimari anıtlarından biridir.
19. yüzyılın başında Kokand’a gelen W.H. Wathen, kentin yüz bin nüfusa sahip olduğunu belirtir. Ayrıyeten kentte yüz medrese beş yüz kadar da cami olduğunu yazan seyyah Han’ın acil durumlarda elli bin atlı askeri çabucak bir ortaya getirebilme kapasitesinden bahseder. Han İran’da olduğu üzere, savaşçı kabilelere dayanak almak için bağımlı değildir, fakat konuşlandırıldıkları bölgelerden az ölçüde tahıl ve yem yardımı ile desteklenen daimi bir süvari ordusuna maaş vererek hazırda fiyat. Han’ın ordusu süvarilerden oluşur ve piyade kullanımı bilinmemektedir.
HOB-KEND (GÜZEL-KENT)
Fergana’nın güneybatısında yer alan Hokand isminin etimolojik açıklaması konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Özbeklerin Kokand olarak söylem ettikleri bu kentin ismini açıklayanlardan biri de A.Vámbéry’dir. 1863 yılında kenti gören ve sonraki yıl kitabını yayınlayan meşhur seyyah ve Türkolog kentin isminin Farsça kökenli olduğunu ve Hob-kend (güzel-kent) sözlerinden türediğini tabir eder. Bunun yanında kentte yaşayanların kenti Kokand-ı Latif diye yani büyüleyici, güzel, şık kent diye isimlendirdiklerini da kaydeder. Latif ismiyle anılan bu kentin insanları da Esma-ı Hüsna’dan biri olan latif ismini severler. Çünkü lütuf sahibi, her işin inceliklerini bilen, her şeye vakıf, inayet ve ihsan sahibi olmak manalarını içeren bu isim en çok bu kente yakışır.
Vámbéry bu kenti şu formda anlatmaya devam eder: “Kokand hoş bir vadide yer alır ve etrafı Hiva’nın altı katı, Buhara’nın üç katı ve Tahran’ın dört katı büyüklüğündedir. Han’ın sarayının bulunduğu kentin güney kısmı, yakın vakte kadar bir duvarla çevrili değildi. Kentin kuzey kısmı ise açıktır. Sakinlerin ve meskenlerin sayısı öbür kentlere kıyasla azdır. Meskenler büyük meyve bahçeleri ile çevrilidir, bu nedenle on yahut on beş meskenin yanından geçmek için ekseriyetle çeyrek saat gerekir. Mimariye gelince, Kokand, Buhara’nın mimari üstünlüğünü kabul etme alışkanlığına sahiptir. Bu durumda, kentin mimari hoşluğu hakkında kolay kolay bir fikir oluşturulabilir. Geniş çarşının küçük bir kısmı üzere yalnızca dört cami taştandır. Çarşıda bilhassa Rus mallarını, yerli ipek ve yünlü mamulleri elverişli fiyatlarla satışa sunarlar; bunun yanında başkentte yapılan lezzetli deri eşyalar, eyerler, kamçılar ve binicilik aletleri yüksek bir üne sahiptir”.
Hokand 2021 yılında Türk Dünyası Turizm Bakanlarının toplantısına mesken sahipliği yaptı. Bu toplantıda Hokand Türk Dünyası Turizm başşehri seçildi.
En az 2 bin yıllık bir tarihi birikime sahip Hokand, yüzyıllardır ilim, kültür, sanat, edebiyat ve ticaret merkezlerinden biri olarak öne çıkan bir kenttir. Klâsik İpek Yolu üzerinde, tarihi ve kültürel bedeller yanında varlıklı gastronomik kıymetleriyle öne çıkan kenti ziyaret etmenin tam vaktidir.
İNGİLİZ KRALİÇESİ’NİN MERAKI
Özbeklerin Ming kabilesinden Şahrûh Beyefendi tarafından 1709 yılında Fergana vadisinde kurulan Hokand Hanlığı bölgesinde siyasi ve iktisadi açıdan kayda paha bir rol oynadı. Hokand Hanlığı kurulduktan yaklaşık bir asır sonra güçlü bir devlet teşkilatına kavuştu. Âlim Han (1800-1809) zamanında “Galabahadur” ismi verilen 10 bin neferlik seçilmiş bir askeri kuvvet oluşturuldu. Tüfeklerle donatılan bu yeni Galabahadur birliği eski birlikle bir arada Taşkent ve Türkistan tarafında genişleme siyasetinde aktif güç olarak kullanıldı. Rus ve Çin yayılmacılığının ayak seslerini hisseden Âlim Han askeri güç kullanarak bölgenin güçlü devleti olmak ve dış tehditlere karşı caydırıcı olmak emelindeydi. Taşkent’i ele geçirince bölgenin iki güçlü devleti olan Rus Çarlığı ve Çin’in dikkatlerini üzerine çekti. Birebir vakitte Hint kıtasını elinde tutan İngilizler de bölgeye dikkat kesildi. Vámbéry’nin 1863’te bir yıl süren seyahatinin sonuçlarını Londra’da kitap olarak bastırması bölgede olup biteni İngiliz Kraliçesi’nin merak ettiğini göstermektedir.
Orenburg, Kazak bozkırları ve Doğu Türkistan güzergahında kıymetli bir noktada bulunan Taşkent’in Hokand Hanlığı’na katılması ekonomik ve siyasi bağlantılar açısından yeni gelişmeleri tetikledi. Muhammed Ali Han (1822-1842) zamanında Hokand Hanlığı genişleme siyasetini daha tesirli olarak sürdürdü. Muhammed Ali Han Taşkent’in yanında Çimkent, Evliya-Ata, Akmescid, Pişpek, Tokmak, Merki kentlerinde askerî açıdan güvenlik önlemleri alarak Ruslar’ın Kazak bozkırlarından Türkistan içlerine yayılmalarını durdurmuştur. Öte yandan hakimiyet alanını Doğu Türkistan tarafında de genişleterek Hokand Hanlığı’nın altın yıllarını yaşatırken Buhara Buyrukluğu Kokand’a saldırdı. Buhara Buyruğu Nasrullah’ın 1842’de ele geçirdiği Kokand’a indirdiği darbe bölgedeki istikrarları dış güçler lehine değiştirdi. Şir Ali Han (1842-1844) tahta oturduktan sonra Hokand Hanlığı tekrar toparlanıp eski sonlarına ulaşmaya muvaffak olsa da Hanlık bünyesindeki kabile ve soya dayalı güçler ortasındaki ahenk bozulmuştur. İç çekişmeler isyanlara dönüşmüş ve toplumsal bütünlük sağlanamamıştır.
Hüdayar Han Hokand Hanlığı’nın başına 3 defa geçti. Birincisi (1845-1858), ikincisi (1862-1863), üçüncüsü ise (1865-1875) tarihleri ortasında olmuştur. Yaklaşık 24 yıl iktidarda bulunan Hüdayar Han Hokand tarihinin son devrindeki tüm gelişmelerin içinde bulunmuştur.
Hokand Hanlığı, XIX. yüzyıl ortalarında batıda Hive ve Buhara, doğuda Kaşgar, kuzeyde Sibirya, güneyde Karategin, Dervaz’a kadar uzanan geniş bölgede hakimiyetini sürdürmek uğraşındaydı. Bölge coğrafyasındaki bozkırlar doğal sonların varlığını engellediğinden sabit sonlara ulaşma çabası boşa çıkıyordu. Hüdayar Han tahta oturduğu sırada Hanlığın daima değişen sonları kuzeyde Sibirya ve batısında Hive egemenliğindeki Maveraünnehir çölü ve güneyinde Buhara’ya egemenliğindeki Semerkand ve Pamir çölü doğusunda ise Çin hududundaki Kaşgar ve Yarkent bölgelerine uzanan geniş alanları kapsıyordu.
Buhara Buyrukluğu, soydaş ve dindaşları tarafından kurulan bu Hanlığın varlığını bölgenin parçalanması olarak değerlendirip karşı çıkmıştır. Hokand Hanlığı ise hakimiyetlerini kabul ettirmek için diplomatik kanalları kullanmışlar ve Osmanlı padişahlarına elçiler göndermeye çalışmışlardır. Lakin Buhara Buyrukluğu ile Osmanlı Devleti ortasındaki diplomatik münasebetler daha evvelden kurulduğu için Babıali Buhara’yı kaygılandıracak münasebetlerden uzak durmaya ihtimam gösterse de Muhammed Ali Han’dan gelen elçiler kabul edilmiştir. Orta Asya’daki üç hanlık olan Hive, Buhara ve Hokand ortasındaki rekabet ve kardeş arbedesi hiçbirine fayda sağlamamıştır. Ekonomik ve siyasal kapasitelerini kendi içlerinde harcayan üç hanlık dışarıdan gelen Rus yayılmasına karşı koyma noktasında çok güçsüz kalmışlar ve hepsi birden bağımsızlıklarını kaybetmişlerdir.
HOKAND’IN YÜKSELİŞİ
Fergana Vadisi’nin antik kentlerinden biri olan Hokand, vadideki öbür tüm kentlerden daha fazla mimari yapıta sahiptir.
Hokand’ın en etkileyici tarihi yapıtı Hüdayar Han Sarayı’dır. Sarayı Hüdayar Han yaptırdı lakin sarayın üretim öyküsünün tarihi 19. Yüzyılın başlarından itibaren başlar.
Hokand Ömerhan vaktinde çok sayıda imar faaliyetine sahne oldu. Ömer Han’ın 1822’de vefatından sonra, on dört yaşındaki oğlu Muahmmed Alihan tahta çıktı. Han genç olduğu için devlet işleri ünlü Özbek şairi Mâhlâr Ayim yahut Nâdire Begim (1792-1842) ismiyle anılan annesi tarafından yürütüldü. “Kamila” mahlasıyla şiirler yazan Nâdire’nin Babası, Andicân hâkimi Ming uzunluğundan Âlim Han’ın dayısı Rahmankuli Bek’tir. Soylu bir aileden gelmek yanında düzgün bir eğitim alan Nâdire kültür ve sanatı teşvik etmiştir. Dönemin yetenekli hattatlarını saraydaki kütüphaneye davet ederek birtakım yazma yapıtların çoğaltılmasını sağlamıştır. Bunun yanında çarşı, cami, medrese, hanakâh, türbe, hamam ve kervansaray imali ve tamirine büyük değer vermiştir. Ming Ayim ve Mâhlâr Ayim ismiyle iki medrese yaptırdı. Bu medreselerin 81 odası ve yaklaşık 200 öğrencisi bulunuyordu. Bu süper medreselerin lakin kalıntıları bugüne ulaşmıştır. Ancak edebi yapıtlarının birden fazla günümüze ulaşmıştır. Osmanlı Devleti’nde benzeri hizmetlerde bulunan Bezmiâlem Valide Sultan (1807-1853) üzere yaptırdığı hayır yapıtlarıyla ülkesinin toplumsal, ekonomik ve kültürel açıdan kalkınmasına öncülük etmeye çalıştı.
1842’de Buhara Buyruğu Nasrullah kenti ele geçirdi ve yağmaladı. Nâdire ve oğlu Alihan’ı idam etti. Yarım kalan han sarayını ve kütüphane dahil olmak üzere birçok anıtsal yapıyı yıktı.
Sarayın inşası, 1863’ten birkaç yıla kadar evreler halinde Hokand’ın son hanı Hüdayar Han tarafından yapıldı ve Hüdayar Han’ın sarayı olarak yine isimlendirildi.
MÜCEVHERDEN KALANLAR
Hüdayar Han Sarayı, Orta Asya kentlerinde göreceğiniz en ışıltılı saraylardan biridir. Saraya uzaktan baktığınızda içinde masal prens ve prenseslerinin sevinçle dolaştığını düşünmeye başlarsınız. Fakat 19. yüzyılın son çeyreğinde kenti işgal eden Ruslar, şimdi iki yıl evvel inşası tamamlanan sarayın içinde buldukları her şeyi oradan alıp götürmüşlerdir. Sarayın içi bomboş kalmıştır. Rus işgalinden çabucak evvel, Hüdayar Han işgal tehdidi alan ülkesinin geleceğinden umutlu olarak bu sarayın imaline kayda kıymet bir bütçe ayırdı. O günün kurallarında çok büyük bir yatırımla ve büyük bir iş tertibiyle yedi avlu etrafında 113 odalı görkemli bir saray yaptırdı. Bu harika saray, işgal sırasında ateş altında kalmış ve yalnızca 19 odası ayakta kalmayı başarmıştır. Fergana ustalarının yanı sıra Buhara, Semerkant ve Orta Asya’nın başka kentlerinden inşaatçılar da sarayın üretiminde etkin rol aldılar. Han, inşaat çalışmalarını hızlandırmak için çok sayıda emekçi çalıştırdı. İnşaatta toplam 16 bin kişi, 80 usta ve binden fazla otomobil ve el arabası kullanıldı.
Saray, sarayın önde gelen mimarlarından Mir Ubaydullah tarafından inşa edildi. Baş mimar olarak sarayın imalini yönetti. Binanın dekorasyonu Riştanlı bir çömlekçi olan Usta Abdullah tarafından yapılmıştır.
Ömrünün yirmi altı yılını Hokand tahtında geçiren Hudayar Han büyük emek ve bütçe harcayarak yaptırdığı sarayında huzurlu bir vakit geçiremedi. Hatta hayatını sıkıntı kurtardı. Meğer bir büyük anıt üzere kentte yükselen ve güneş ışınlarının parlattığı mozaikleriyle uzaktan dev bir mücevher üzere görünüyordu. Hüdayar Han sarayını bölgenin büyük bir devletinin tahtına mesken sahipliği yapmak gayesiyle inşa etmişti. Fakat onun niyeti, kendisinin ve devletinin talihini değiştirmedi. Saray, Orta Asya’daki başkalarından çok daha büyük ve daha harika idi. Lakin yazgısı o denli değildi. Bugün kenti ziyaret edenler kelam konusu sarayın kalan kısmındaki mücevher hoşluğunu görmek yanında bu süper yapıtın mirasçısı olan latif Özbek halkının haklı gururuna şahit olacaklardır. Mavi, sarı ve yeşil çinilerin tüm parlaklığıyla parıldayan dev bir mücevher üzere olan sarayın kalan kesimleri ziyaretçilerine kadim bir medeniyetin tarihin derinliklerinden gelen müstesna hoşluğunu göstererek güzel geldiniz diyecektir.