Geçtiğimiz aylarda “Kahve Kokulu Defter” isimli birinci kitabını da okuyucuyla buluşturan Uzman Psikolog İstek Yıldırım, akılda tutulması gereken üç noktayı şöyle sıraladı:
1- Çocuğunuzla aranızdaki anlık irtibat daha gerginleşmeden evvel tedbir almalısınız yani onun ve münasebetiyle sizin öfkeniz başınıza vurmadan evvel havayı koklamalı, sizinle bağırarak yahut ağlayarak konuşmaya başladıklarında onlara isterlerse öfkelenebileceklerini fakat bunu odalarında yapmalarını, bu şartlarda dinleyemeyeceğinizi belirtmelisiniz. Önleyici konuşmalar da işe fayda. Aile atmosferi içinde fırtına ve gerginlikler de dahil her türlü his yaşanır. Ebeveynin fırtınalar kopmadan evvel sessizliği yeterli değerlendirmesi, olabilecekleri ön görüp tansiyonu azaltacak tedbirleri alması gerekir. Örneğin küçüldüğü için ayakkabı alınan kardeşini kıskanan çocuğunuzun öfke krizi geçirmesine mahzur olmanız, öncesinde mesai harcamanız ve açıklama yapmanızla mümkün olabilir. Evde huzur, fırtınalardan evvel tansiyonu azaltan teknikler üzerinde sistemli olarak konuşmayı gerektirir.
2- Çocuğunuz davranışının insanları incittiğini, rahatsızlık verdiğini öğrenmelidir. Bu ise lakin onu suçlayıp yargılamadan, ben lisanıyla bir lisan kullandığımızda mümkün olabilir. “Markete gittiğimizde istediğin şeyi almadığımda tutturup bağırman ve insanları rahatsız etmen beni çok üzüyor.” Çocukların birçok vakit bunların farkında olduklarını düşünür ve yanılırız: Çocuklar, fakat sonları kabul ederek ve vakti geldiğinde uygun biçimlerde aşarak gelişebilirler. Onlara hudut koyan ve nasıl uyulması gerektiğini gösteren şahıslar ebeveynleridir. Öfkeyi kriz formunda söz etmek, her şeyden evvel bir “sınır ihlali” sıkıntısıdır ve ebeveynlerin öncelikle sonları yanlışsız belirleyip uygulayabildiklerinden emin olmaları gerekir. Yani sizin ve çocuğunuzun öfkesi başınıza vurmadan çok öncesinde, ona davranışlarınız ve belirlediğiniz kurallarla neleri kabul etmeyeceğinizi anlatmış olmalısınız.
3- Davranışını kendisi düzeltemiyorsa yani öfkesini uygunsuz bir yolla tabir ediyorsa –ilk başlarda bunu yapamayabilir- bunun çocuğa bir şeye mâl olması gerekir. İlişkisel bir bedel yararlı olabilir. Bir diğer deyişle, bir kişiyi incittikleri ya da saygısızca davrandıkları için, bunun bedeli o şahısla vakit geçirmeyi bir müddetliğine yitirmesi olabilir. “Kötü davranmak”, “kötü davrandığınızda tek başınıza kalmanız” manasına gelir. “İyi davranmak” ise “sizi dinleyecek birisinin olması” demektir. Ebeveyn olarak öfkeyi dinleyin lakin makûs davranışı dinlemeyin. Birebir prensipler, sizin dışınızdaki şahıslar için de geçerlidir. Genel olarak mümkün olduğunca çocukların birbirleriyle ya da öteki yetişkinlerle olan sürtüşmelerine katılmayın. Çocukların bu uyuşmazlıkları nasıl tek başlarına çözeceklerini anlamaları gerekir. Elbette bu, ebeveyn olarak sonlar ve sorun çözme usulleriyle ilgili çocuğunuza uzman bir ebeveynlik yapıyor olmanızla mümkündür.
Çocuklar öfkeyle reaksiyon gösterdiğinde “hayır” karşılığını çarçabuk kabul etmezler ve gerilim konusunda bir şey yapmak yerine, buna reaksiyon gösterirler. Çocuğun “öfkeyle kalkıp ziyanla oturmaması için” göz önünde bulundurulması gereken en değerli nokta, ekseriyetle, bir sorun ile çocuğun hareketi ortasında geçen mühletin çok kısa olduğunun ve çocuğun seçtiği aksiyonun de çoğunlukla sorunu çözmeye yönelik olmadığı gerçeğinin farkında olmaktır. Onların, “öfkemi tabir etmek için saygılı, incitmeyen kelamları bulayım; bir düşüneyim, olgun davranayım” deme vakitleri yoktur. Hisleri ve yansıları ortasındaki sürecin âlâ işlemesi, ebeveynlerin onlara bunu nasıl öğrettiklerine de bağlıdır.
Tepkisel öfke ve saldırganlık
Uzman psikolog İstek Yıldırım, çocukların tepkisel olan öfke ve saldırganlık davranışlarını ise “Öfke krizleri geçirir”, “Zıtlaşır”, “Sızlanır”, “Dürtüsellik gösterir”, “Kavga eder ve şiddet gösterir”, başlıklarında topladı.
Öfke krizleri geçirir: Gülümseyen ve keyifli görünen bir çocuk, örneğin siz onun bir oyuncağı almasına hayır dediğinizde bağırıp çağıran bir çılgına dönüşür. Başka müşteriler size bakakalır ve mahcup olmamak için çabucak oyuncağı satın alırsınız.
Zıtlaşır: Çocuk her dediğinize ya da istediğinize karşı gelir. Odasını temizleme, eşyalarını toparlama, konut ödevleri yapma ya da konuta girme ricalarınızı yerine getirmez.
Sızlanır: Sınırla ya da bir diğer kısıtlamayla karşılaşan çocuk, derhal sızlanır üzere şikâyet etmeye başlar. Onunla anlaşmak mümkün olmaz ve saatlerce bunu yapmaya devam edebilir.
Dürtüsellik gösterir: İstediği bir şeyi elde edemeyen çocuk kaçar, sizi inciten şeyler söyler ya da çabucak öteki bir formda reaksiyon verir, kendini yere atar.
Arbede eder ve şiddet gösterir: Çocuğun öfkeli yansıları fizikî boyutlar kazanır. Okulda arbedelere karışmak için çarçabuk kışkırtılabilir, konutta bir şeyler fırlatır. Kızdığında, küçük kardeşini rahatsız edebilir.
Hudutları belirlemek
Uzman Psikolog Dilek Yıldırım’ın verdiği bilgilere nazaran, şayet bunlar size tanıdık geliyorsa evvel bakış açınızı netleştirmeniz ve çocuğun dünyasından olaylara bakmanız gerekecek. Empatinin birinci şartı da bu değil midir zati? Çocuklarda tepkiselliği tanımlayan birinci öge, çocukların cevaplarının aksiyonları değil reaksiyonları olduğudur; yani davranışlarını belirleyen şey, onların inandığı bedeller ya da fikirleri değil; dışarıdan gelen bir tesirdir. Reaksiyon veren çocuklar, daima olarak örneğin, bir ebeveynin otoritesine, doyumu geciktirmek zorunda kalmaya (çikolata için beklemek) ya da diledikleri üzere performans sergileyememeye karşı (biraz daha bilgisayarda oyun oynamak) bir itiraz halindedirler. Yani çocukların dünyasından olaylara baktığımızda onların meseleleri çözmek, muhtaçlıklarını karşılamak ya da oburlarının muhtaçlıklarını karşılamaya yardım etmek için rastgele bir teşebbüste bulunmadıklarını; daha çok, etraflarındaki öbür motive edici güçlere bağlı kaldıklarını bilmemiz gerekir.
İkinci öge, çocukların reaksiyonları zıtlaşmadır; yani, bir şeye karşı çıkarlar. İstedikleri ya da kıymet verdikleri bir şeye değil, sevmedikleri şeye karşı bir duruş sergilerler. Çocukların tepkisel hudutları, bir ebeveynin bir restoranda yaptığı her bir yiyecek teklifine hayır diyen bir çocuk üzere daima bir itiraz halindedir. Çocuklar karşı çıkma özgürlüklerini, sizi sinirlendirmek için bir araç olarak kullanırlar. Zıtlaşma durumu, ebeveynin çocuğu denetim etme isteğini kösteklemekte iş görür. Çocuğun dünyasında “hayır” demek, özgürlüklerinin sonlarını manaya yoludur ve elbette bu özgürlük, ebeveyninin çizdiği hudutla yani “hayırlarla” belirlenir. “Hayır” demenin “hayırlı” olduğunu ve hasebiyle “hayırlara vesile olabileceğini” bilmemiz gerekir. Şiddet ve çok öfke olmadan sınırlandırmalara başvurulmalıdır. Sonlar keyfe sıkıntı bir tavırla belirlenip keyfi, tutarsız uygulanırsa emekler heder olur; sınırlar, çocuğu eğitir ve karakterini inşa eder. Şayet hudut koymakta zorlanıyorsanız bu hususta kendinizi geliştirmeniz gerekir. “Karakterimiz hayatımızdır ve hayatta en çok ehemmiyet verdiğimiz çocuklarımızın, büyüdüklerinde -karaktersiz- olarak değerlendirilmelerine yol açacak davranışlar sergilemelerini hiç istemeyiz.”
Üçüncü öge da çocuğun tepkisel sonlarını tetikleyen şeyin onun pahaları olmadığıdır. Çocuklar tabiatları gereği, ne yapacaklarını çok uygun düşünmezler. Çocuğun hareketleri, soyut kavramları anlayabilecek yüksek zihinsel fonksiyonlar seviyesinde değildir ya da pahaları kavrayacak ögelere dayanmaz. O nedenle çocuğa uzun uzun nutuk çekmenin, öğüt vermenin pek manası yoktur. Çocuğun dünyasından baktığımızda ebeveyn olarak görmemiz gereken temel nokta, öfke ve saldırganlık reaksiyonlarını uygun ve gerçek hareketlere dönüştürebilmelerini sağlayabilmek için çocuklara yerinde ve gereğince göstereceğimiz duygusal rehberlikle onları etkilemektir. Çocuğa, öfkeyle kalkıp ziyanla oturmaması için, azar çekmek yerine, içinde bulunduğu gelişim periyoduna nazaran azar azar reaksiyonlarını yönlendirerek rehberlik etmek ve olumsuz yansılarını uygun aksiyonlara dönüştürebilmek, ebeveynliğin azımsanmayacak derecede kıymetli görevlerinden…
“Erkek çocuklarını duygusal açıdan eksik yetiştiriyor ve öfkelerini kabul edilebilir sonlarda söz etmelerine mahzur oluyor olabilir miyiz?” diye soran Uzman Psikolog Dilek Yıldırım, “Erkek çocuklar, ebeveynler tarafından hislerini dışa vurmamaları gerektiği tarafında telkin edilirken ortaya bir ikilem de çıkar” diyerek şöyle devam ediyor: “Erkek çocukların öfke hissini dışa vurması ekseriyetle toplum tarafından kabul görür. Böylelikle çocuk kendini anlatırken dışa vurabileceği tek his olan öfkeyi sıkça kullanır hale gelir. İlerleyen yaşlarda öfke duygusu gitgide daha da güçlenirken empati yeteneği zayıflar. Aslan oğullarımızın aslan üzere kükreyip ormanlar hükümdarı olmalarını olağan kabul edip desteklersek gelecekteki krallıklarında kraliçesiz ve tebaaları olmadan yaşamalarına neden olabiliriz. “
Vicdanınızın sesini dinleyerek şu soruya karşılık verin: “Günümüzde çocukların şiddet içeren davranışlarda bulunduklarını daha fazla görüyor olabilir miyiz? Daha da berbatı, çocuklar bu davranışları uygularken ya da sonrasında pişmanlık yahut vicdan azabını gereğince hissetmiyor ve davranışlarında rastgele bir yanlışlık yokmuş üzere serinkanlı ve rahat bir tavır içerisine giriyor olabilirler mi? Öfke krizleri ve saldırgan davranışlar üzerine düşünürken bir “vicdan krizi” içinde yaşayıp yaşamadığımızı da sorgulamamız gerekir. Uzmanlar vicdanın iki temel ögesi içinde barındıran bir olgu olduğunu söylerler: gerçeğe dayalı ahlaki niyet sistemi ve davranışların sonucunu değerlendirebilme. Çocuklarımızı yetiştirirken bu iki kavramı güzel algılamalarını ve içselleştirmelerini sağlamamız elzem. Bilhassa “davranışların sonucunu değerlendirebilme” özelliği, davranışa dönüşmüş öfke ve saldırgan reaksiyonları yönetebilme açısından mevzumuzla yakından bağlantılı. Ebeveynin sevgi gösterme, denetleme, kural koyma, cesaretlendirme ve örnek olma üzere farklı yollar denemesi, vicdani gelişimi şekillendiriyor.
Çocukların tüm bu dayanaklardan ve rehberlik edebilen bir aileden mahrum olduklarında kaçınılmaz olarak öfkeli, saldırgan davranışlar gösterebildiklerine dikkat çeken Uzman Psikolog İstek Yıldırım’a nazaran sorun ebeveynin fizikî olarak varlığından çok, davranışlarıyla çocuğun hayatında nasıl var olduğu… Ebeveyn sevgi gösterme, denetleme, kural koyma, cesaretlendirme ve örnek olma vb. davranışlarıyla çocuğun vicdani varoluşunu şekillendiremiyorsa, şiddet sıklıkla görülebilen bir davranış biçimi haline gelebilir. Araştırmalar çocukların bilhassa yaşıtlarına uyguladıkları şiddetin günümüzde arttığını vurgulamaktalar. Daha acı olanı ise, yaşıtlarına şiddet uygulayan çocukların davranışlarından ötürü keder yahut utanç duymamasıdır.
Vicdan nedir? Vicdan, insanın hakikat ile yanlışı birbirinden ayırmasını sağlayan bir iç sestir. Vicdan, empati ve ferdî denetim bir insanı karar alma basamağında gerçek yönlendiren üç öge olduğunu hatırlatan Uzman Psikolog Dilek Yıldırım Öfke idaresi ve saldırgan reaksiyonları yönetmekte de bu üçlünün işbaşında olduğunu söyledi.
Ferdî denetim: Ebeveynin evvel kendi davranışlarını denetim etmesi ve çocuğuyla sakin konuşabilmesi gerekir. Aksi halde çocuklara öfkeli olmaktan öteki bir davranış modeli öğretemezler. “Sana kaç sefer arkadaşına vurmaman gerektiğini söyledim” diyerek bağıran bir anne çocuğuna ne öğretmiş olur? Ebeveynler öfke ve gerilimlerini dizginleyebildikleri, soğukkanlılıklarını koruyabildikleri ölçüde güzel birer örnek olurlar. Burada kelam konusu olan sırf duygusal boyutta değil, davranışsal boyutta denetimi sağlamaktır. Alışveriş sırasında harcamaları denetim altında tutmak, otomobil kullanırken sürat limitini aşmamak, rastgele bir aktifliğe, örneğin televizyon izlemeye çok yoğunlaşmamak üzere. Aile içerisinde herkesin uyacağı kurallar koymak şahsî denetim gelişimini destekleyebilir. Örneğin, bir baba rastgele bir konuşma sırasında denetimini kaybedeceğini, sonlanacağını ve bağıracağını hissederse biraz yatışmak için bekleyebilir. Klişe üzere gelebilir fakat içinden ona kadar saymak yahut sessizce ortamdan kısa bir müddetliğine uzaklaşmak nitekim işe fayda. “Önce dur – Biraz düşün – Sonra hareket et” üzere ferdî denetimin ehemmiyetini belirten kelamlar tesirli olabilir. Denetiminizi yitirseniz bile çocuğunuzla bunun hakkında konuşabilmeli, onunla birlikte davranışınızı yaşına uygun bir formda tahlil edebilmelisiniz. Böylelikle çocuk, kendi davranışlarını değerlendirmeyi de öğrenebilir. Ferdî denetimi muvaffakiyetle uyguladıklarını gördüğünüz vakitlerde maddi formdaki mükafatlar yerine övgü, onaylanma ve beğenme belirten sözel temellere dayanan ödüllendirmeleri uygulamak da yeterli bir motivasyon kaynağı olabilir. Ferdî denetim, öfke ve saldırgan yansıları denetim etmede hem çocuğa hem de ebeveyne sağlam bir başlangıç tabanı sağlar. Bizim ve çocuğumuzun ayağı yere sağlam basmazsa, istediğimiz şartlar sağlanmadığında bir sıçrama tahtasındaymışız üzere hareket edebilir ve öfkemizin başımıza sıçradığını pekâlâ görebiliriz.
Ebeveynlerin çocuklarının bilhassa öfkeli vakitlerinde şahsî denetimi başarabilmeleri için yol gösterici ve öğretici olmaları gerekir. Çocuklar, aslında kendilerini tam olarak nasıl söz edeceklerini bilemediklerinden güç vakitlerinde öfke dolu davranışlar gösterirler. Onların, bileceklerini düşündüğümüz pek çok şeyi aslında bilmediklerini ve öğretmemize muhtaç olduklarını hatırlamalıyız. Öfkeyi uygun yollarla tabir edebilmesi için çocukların öfke dışındaki hislerini da tanılayabilmesi ve dışa vurabilmesi gerekir. Bunun içinse öncelikle duygusal durumlarını söz edebilen söz dağarcıklarının geliştirilmesine yardımcı olmak gerekir. Ebeveynlerin sıkıntı vakitlerde çocuklarıyla konuşmaları ve aslında hangi his durumunda olduklarını anlamaları gerekmektedir. Öfke birçok defa bir sonuçtur ve altında çocuğun ayrıştırabilmesi ve isimlendirmesi gereken kaygı, kıskançlık, ıstırap üzere hisler yer alır. Hislerini tanıyıp anlayabilmek, bir ebeveynin çocuğuna öğreteceği ve hayat uzunluğu işine yarayacak temel becerilerdendir. Ebeveynler çocuklarına duygusal durumların fizikî olarak ne çeşit reaksiyonlara yol açtığını da öğretmelidir. Örneğin, öfkeli olduğu vakitte sesin daha yüksek çıktığını, soluk alıp verişinin arttığını, dudakların kuruduğunu anlatmak, çocuğun içinde bulunduğu his durumunu fizikî sinyallere de bakarak isimlendirmesine yardımcı olacaktır. Öte yandan öfkeli vakitlerde denetimi elde etmek için insanın içsel konuşma yapması ve durumu değerlendirmesi de işe fayda. Bu nedenle çocuğa bu içsel konuşmayı anlatmak ve önermek mümkündür. Nefes alıp verme tekniği ise öfke ile baş edebilmek için bir öteki yoldur.
Öfkeyi, ebeveynin biraz rahatlamasını sağlayacak, çocukta gelişimsel bir anlayışa yol açacak ve her iki tarafın da ziyan görmeyeceği bir biçimde söz edilebilmesi için bilhassa çocuklara arkadaşlarının ve diğer bireylerin yanında bağırmamak gerekir. Bu onların daha yaramaz olmalarına, bizim de daha fazla öfkelenmemize neden olur. Güç gösterisi, intikam alma hisleri kelam mevzusuysa tartışmayı sürdürmemek değerlidir.
Öfkeli çocuğa nasıl karşılık verebiliriz?
Örneğin birinci senaryoda; annesi “ağlamanı gerektirecek bir sebep yok. Susana kadar, onu tamir etmeyeceğim” der. Çocuk ağlamaya devam eder, annesi de oyuncağı alır. İkinci senaryoda; “araban bozulduğu için ağlıyorsun. Haydi tamir edelim” der ve oyuncağı eline alıp tamir etmeye başlar. Bunu gören çocuk ağlamayı bırakıp annesiyle birlikte tamire çalışır. Birinci örnekte anne çocuğu azarlar, tehdit eder, kabahatler ve cezalandırır; ikinci örnekte anne sorunu belirleyip tahlil odaklı düşünür, çocuğu anlar ve sürece dahil eder.
Öfke nöbetini nasıl engelleyebiliriz?
“Çocuk oynarken oyun parkı kurar ve yağmur yüzünden parktaki eşyaların ıslanacağını söyleyerek annesine ne yapmalıyım diye sorar. Annesi kızgın bir sesle, “Ne yağmuru be kızım! Saçmalıyorsun!” der ve çocuk huysuzlanır. Şayet anne, “Oyuncakların ıslanacak mı artık? Yazık!” deseydi öfke krizi önlenebilirdi. Anne, “gel oyun parkını öbür bir yere taşıyalım” da diyebilirdi. Dilek Yıldırım birinci kuralın empatiyle çocuğu anlamak olduğunu, zira empatinin ruhsal olarak zorlandığımız durumlarda çabucak hemen her gerginliğin gevşetilmesine yahut her çok rahatlığın biraz sıkılaştırılmasında işimize yarayacak bir İngiliz anahtarı üzere olduğunu ve öfkeyle başa çıkmada mucizeler yarattığını vurguladı.
Ebeveynlerin çocuklarına öfkeyle baş çıkmayı öğretebilmeleri ve onlara rehberlik edebilmeleri, öncelikle şu soruları nasıl yanıtladıklarına bağlıdır. Çocuğunuzun hislerini tanıyor ve onlara hürmet duyuyor musunuz? Olumsuz his ve çatışmalarla nasıl başa çıkacağını ona gösteriyor musunuz? Cevabınız net değilse yanlışsız kaynaklardan okumalar yapmanızı ve şayet Gereksinim duyduğunuzu kabul ediyorsanız ebeveyn danışmanlığı konusunda takviye almayı da kabul etmenizi öneririz. Şunu da hatırda tutmak gerekir ki tüm yetkinliğinize ve gayretinize karşın öfkeyle ve saldırgan yansılarla başa çıkmakta zorluk çekiyor olabilirsiniz. Çocuk, biyo-psiko-sosyal bir varlıktır. Münasebetiyle biyogenetik olarak yaşanılan tıbbi bir problemle da karşı karşıya olabilirsiniz. Bilhassa çocuklar kelam konusu olduğunda görmezden gelmek ve geçer diye beklemek, bizi çözülmesi daha güç problemlerle karşı karşıya bırakabilir.